سایوز، موفق‌ترین فضاپیمای سرنشین‌دار روسیه

فضاپیمای سایوز از موفق‌ترین و ایمن‌ترین فضاپیماهای سرنشین‌دار روسیه و دنیاست. این فضاپیما به عنوان بخشی از برنامه اتحاد جماهیر شوروی در رسیدن به ماه تعریف و طراحی شد. اولین پرواز بی‌سرنشین سایوز در ۲۸ نوامبر ۱۹۶۶ و اولین پرواز سرنشین‌دار آن در ۲۳ آوریل ۱۹۶۷ انجام شد. این فضاپیما که از دهه‌ ۱۹۶۰ تاکنون به فعالیت خود ادامه داده، از معدود فضاپیماهایی است که به منظور پیشرفت و گسترش پروازهای سرنشین‌دار ساخته شده است. فضاپیمای سایوز با پرتابگری با همین نام که بخشی از برنامه سایوز را تشکیل می‌دهد، پرتاب می‌شود. این فضاپیما، که سرگی کارالیوف آن را طراحی کرد، برای انتقال فضانوردان به و از ایستگاه‌های فضایی میر و سالیوت مورد استفاده قرار می‌گرفت و اکنون برای نقل و انتقال فضانوردان به ایستگاه فضایی بین‌المللی استفاده می‌شود. سایوز از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
• مدول مداری
• مدول بازگشت به زمین
• مدول خدمات
مدول کروی‌شکل مداری در جلو قرار گرفته است. این مدول و مدول خدمات در هنگام بازگشت به جو می‌سوزند. مدول بازگشتی کوچک است و برای آوردن فضانوردان به زمین از آن استفاده می‌شود و در حقیقت تنها بخشی است که به زمین برمی‌گردد. مدول‌های مداری و بازگشتی در فضا قابل سکونت هستند. مدول خدمات در انتها قرار گرفته، استوانه‌ای شکل است و صفحات خورشیدی که توان موردنیاز فضاپیما را برای آن فراهم می‌کنند، به آن متصل شده‌اند. این فضاپیما در کل نزدیک به ۷/۵ متر طول و بیش از ۲/۵ متر قطر دارد. طول دهانه آرایه‌های خورشیدی فضاپیما بیش از ۱۰ متر است. در طول ۴۰ سال (از سال ۱۹۶۳ تا ۲۰۰۳)، هشت نسخه از این فضاپیما طراحی و ساخته شد. اولین نسخه سایوز، سایوز-اِی، ۵۸۸۰ کیلوگرم و آخرین نسخه آن، سایوز-تی‌ام‌اِی، ۷۲۲۰ کیلوگرم وزن دارد.

فضاپیمای سایوز به تنهایی از مدول فرمان فضاپیمای آپولو بزرگ‌تر و سبک‌تر است. مدول فرمان آپولو شش مترمکعب فضای داخلی برای سه سرنشین خود فراهم می‌کرد و ۵۰۰۰ کیلوگرم وزن داشت. سه بخش سایوز با جا دادن همان تعداد خدمه، نه مترمکعب فضا، یک اِیرلاک (محفظه تخلیه هوا) و یک مدول خدمات، به همان اندازه کپسول آپولو وزن دارند. سامانه پشتیبانی حیات سایوز، هوایی با اکسیژن و نیتروژن کافی در فشار سطح دریا برای سه خدمه خود فراهم می‌کند. سایوز دارای سامانه خودکار پهلوگیری است و می‌تواند هم به صورت خودکار و هم توسط خلبان و بدون نیاز به کنترل‌های زمینی کار کند.
سایوز نیز مانند اغلب فضاپیماهای ساخت شوروی، پس از انجام مأموریت روی زمین (و نه اقیانوس یا آب) فرود می‌آید و برای فرود از چتر و راکت ترمزی استفاده می‌کند. از این فضاپیما می‌توان در مأموریت‌های طولانی مدت استفاده کرد. این فضاپیما می‌تواند به مدت ۳۰ روز برای خدمه خود شرایط حیات را فراهم کند.
بین سال‌های ۱۹۶۷ و ۱۹۸۹ بالغ بر ۹۰ کپسول سایوز به فضا پرتاب شد. سایوز در ساخت ایستگاه فضایی سالوت و نیز پشتیبانی و تأمین مایحتاج ایستگاه فضایی میر نقش به‌سزایی داشت. از موفقیت‌های ارزنده‌ سایوز می‌توان به رکورد ۱۷۵ روز پرواز در فضا، انجام اولین آزمایش جوشکاری در فضا و ملاقات سه فضاپیما طی یک مأموریت فضایی اشاره کرد. در ژانویه ۱۹۶۹، دو فضاپیمای سایوز ۴ و ۵ اولین پهلوگیری و اتصال دو فضاپیمای روسی را در فضا به انجام رساندند. طی این الحاق، فضانوردان دو فضاپیما با هم جابجا شدند.در ژوئیه ۱۹۶۵ نیز دو فضاپیمای آپولو-۱۸ و سایوز-۱۹ با هم پهلوگیری کردند.

با وجود سابقه درخشان فضاپیمای سایوز، اولین مأموریت آن با موفقیت کامل همراه نبود. پس از پایان اولین مأموریت این فضاپیما، چتر آن در هنگام فرود باز نشد و ولادیمیر کوماروف، تنها سرنشین این فضاپیما جان خود را از دست داد و نام وی به عنوان اولین فضانوردی که در مأموریت فضایی جان باخت، در تاریخ ثبت شد. در مأموریت سایوز-۱۱ در سال ۱۹۷۱ نیز که طی آن اولین سکونت مداری انسان در ایستگاه فضایی سالوت-۱ انجام گرفت، سه خدمه مأموریت در راه بازگشت جان خود را از دست دادند.

منبع:
لیلا خلج زاده، پنجاه سال در فضا، سازمان فضایی ایران، تهران، ۱۳۸۶٫